انواع سبک ها و دوره های معماری ایرانی به لحاظ تاریخی در دو دسته کلی معماری سنتی و معماری معاصر تقسیم میشوند؛ حدفاصل این دو سبک معماری را به سبب ورود تمایلات معماری غرب گرایانه، اواخر دوران قاجار در نظر میگیرند. در این مطلب هر یک از این دو معماری را معرفی میکنیم و در ادامه به انواع هر کدام از آن ها، ویژگی ها و همینطور معروفترین بناهای متعلق به هر سبک میپردازم:
معماری سنتی ایرانی
با توجه به قدمت تاریخی تمدن ایران زمین، معماری سنتی ایران یکی از غنی‌ترین و زیباترین انواع معماری در جهان است که هم از نظر سبک های معماری داخلی و هم معماری بیرونی، المان های زیادی را در طراحی سازه خود جای داده است. معماری ایرانی آوازه‌ای جهانی دارد واگر نگاهی به آثار تاریخی به جای مانده در ایران داشته باشیم، متوجه می‌شویم که معماری ایرانی تلفیقی از اصالت و علوم است
نکته مهمی که در آثار معماری ایرانی به چشم می‌خورد، شکوه بی بدیل ،زیبایی و اصالت آمیخته شده با سادگی به دور از تزئینات و تجملات اضافی است. طراحی‌های زیبا، توجه به مسائل فنی و علمی در ساخت بنا، استفاده از ایوان، استفاده از ستون‌های مرتفع،توجه ویژه به معماری داخلی و انجام محاسبات پیچیده در پیاده سازی سازه های معماری از مهمترین اقداماتی بوده که معماران ایرانی به آن توجه داشته اند. معماری سنتی ایرانی شامل 6 سبک مهم و اصلی با توجه به دوره های تاریخی میشود.
در ادامه به بررسی این 6 سبک معماری میپردازیم:
سبک معماری پارسی
این سبک قدیمی‌ترین نوع معماری ایرانی و متعلق به زمان هخامنشیان است. همان‌طور که از نام سبک معماری پارسی از قوم پارس گرفته‌اند ردپای آن را میتوان در تخت جمشید، آرامگاه کوروش، نقش رستم و پاسارگاد مشاهده کرد.
از جمله مهمترین ویژگی‌های سبک معماری پارسی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ساختن ساختمان‌ها روی سکو و بلندی
- ارتبط فضاهایی مانند آشپزخانه به دالانها و راهروهای پنهانی
- استفاده های مکرر از پایه، ستون و سرستون
- تزیین سرستون‌ها
- سنگ‌تراشی نماهای بیرونی
- معماری درون‌گرایی
- ساخت فنداسیون با استفاده از سنگ ها
سبک معماری پارتی
این سبک معماری سنتی ایران هم مربوط به دوره ی اشکانیان و پارتهاست. این بعد از حمله اسکندر به ایران به وجود آمد و در زمان اشکانیان، ساسانیان و صدر اسلام، استفاده از آن پر‌رنگ‌تر شد. از جمله بناهای مرتبط با این سبک میتوان به کاخ قصر شیرین، طاق کسری، نیایشگاه آناهیتا، کاخ آشور، آتشکده فیروزآباد و… اشاره کرد.
مهمترین ویژگی‌های سبک معماری پارتی:
- تنوع در طراحی‌ها
- استفاده بهینه از تمام فضاهای موجود
- درون‌گرایی و استفاده از حیاط
- ساختمانهای بلند و شکوهمند
- ترکیب پذیرایی با نیایشگاه
- استفاده از گچ‌بری‌های چشم نواز با خطوط خمیده و شکسته
- استفاده از کنگره و پنجره در نمای ساختمان
- ساخت فنداسیون با لاشه‌های سنگ
سبک معماری خراسانی
سبک خراسانی یکی از مهمترین سبک های معماری داخلی است که جزو معماری ایرانی بعد از اسلام شناخته میشود. این سبک از معماری سنتی ایران توسعه یافته ی سبک پارتی می باشد و کلیه اصول معماری ایران را دارا می باشد
خراسان در سده‌های متعددی چون سده اول تا چهارم هجری نقشی اساسی در تحولات و مناسبات ایران داشته است. این سبک معماری که الگوی آنها مسجد پیامبر در مدینه النبی بوده است را میتوان در مسجدهای جامع مانند مسجد جامع اصفهان، اردستان، نایین، تبریز، فهرج، و دامغان مشاهده کرد همچنین از جمله بناهای معروف این سبک میتوان به ارگ بم در کرمان اشاره کرد
مهمترین ویژگی‌های سبک معماری خراسانی:
- اهمیت به مساجد در راس کار
- تهیه مصالح بومی از محل ساخت
- تاثیرپذیری از الگوهای اسلامی
- ساختمانهای متناسب با سبک زندگی مردم
سبک معماری رازی
این شیوه از معماری ایران از دوره سامانیان ،شروع می شود و شامل حکومت آل زیار ،آل بویه ،دیلمیان،سلجوقیان،اتابکان و خوارزمشاهیان و تا دوره مغول (ایلخانی)ادامه دارد،بی نظیرترین شیوه معماری ایران است زیرا نعزکاری شیوه پارسی ،شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی با هم در این شیوه پدیدار می شوند.
آغاز این کار در شمال ایران بوده اما در شهر ری پا گرفته است و بهترین ساختمانهای در این شهر ساخته شدند گرچه در پی غارت شهر توسط محمد غزنوی از میان رفته اند.
اوج آن در دوره سلجوقی بوده است.چون اولین بناها در شهر ری (راز) احداث گردیده است به سبک رازی معروف است.از مهمترین تغییرات این سبک حذف فضای شبستانی و ستون های آن و احداث ایوان،گنبد با پلان ۴ ایوانی می باشد.
این سبک یکی از کامل‌ترین معماری‌های ایرانی است که ردپایی از سه سبک پارسی، پارتی و خراسانی در آن به چشم می‌خورد. ضمن اینکه معماران این سبک تلاش کردند باز هم ویژگی‌های جذابی را به آن اضافه کنند.
از جمله بناهای متعلق به این سبک میتوان به مقبره خواجه اتابک مسجد جامع اصفهان، گنبد قابوس در گرگان مسجد جامع زواره، گنبد کبود مراغه، ، حرم حضرت عبدالعظیم گنبد سرخ مراغه و مسجد جامع اردستان اشاره کرد.
ویژگی‌های سبک معماری رازی:
- افزایش ساخت گنبد و طاقها
- استفاده ازبناهای آجری با خطوط شکسته و مستقیم
- تبدیل مساجد دارای شبستان به چهار ایوانی
- استفاده از گچ‌بری‌های زیاد
- تنوع پلانها( استفاده از فرم های مدور،۸ ضلعی و استوانه)
- اجرای همزمان نما و دیوار
سبک معماری آذری
شیوه معماری آذری در دو دوره تقسیم بندی می شود:
دوره آذری اول:به دوره حکومتی ایلخانان در ایران که پس از حمله مغول و با حکومت هلاکوخان شروع می شود و حدود هشتاد سال با قدرت و بیست سال ،با ضعف و زبونی ایلخانان طی می شود و در نهایت با یورش تیمور به ایران ،به طور کامل از بین میرود. در این دوره پایتخت اول ایران شهر مراغه و سپس تبریز و در نهایت شهر سلطانیه بوده است.
دوره آذری دوم: از به تصرف در آمدن ایران توسط تیمور و حکومت جانشینان وی که عده ای هم عصر با تیمور در قسمت هایی حکومت کردند بوده است پایتخت ایران در این دوره شهرهای سمرقند و هرات بوده است
در دوره دوم معماران بزرگی چون قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین و زین العابدین شیرازی در خراسان به کار گمارده شده و سازنده شاهکارهای بزرگی بوده اند
از بناهای متعلق به سبک معماری آذری میتوان به مقبره سلطانیه، مسجد علیشاه، امیرچخماق، مسجد جامع یزد، مسجد کبود، مقبره‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد گوهرشاد اشاره کرد.
مهمترین ویژگی های سبک معماری آذری:
- بناها و ساختمانهای خیلی بزرگ
- ساختن نما، جدا از بنای اصلی
- استفاده متعدد از اشکال هندسی
- استفاده از کاشی بیشتر به جای آجر
- به‌کار‌گیری کاشی‌های هفت‌رنگ و معرق
سبک معماری اصفهانی
سبک معماری اصفهانی آخرین سبک از انواع سبک های معماری سنتی ایران که با وجود اختصاص نام اصفهانی برای این سبک ، زیرمجموعه‌ای از معماری آذربایجان است. علت این نامگذاری تعدد بناهای شاخص این سبک در شهر اصفهان بدلیل توسعه معماری در دوره صفوی میباشد. این سبک معماری آخرین سبک معماری سنتی ایران است که آن را با نام‌های صفوی، افشاری، زندیه یا حتی قاجار نیز می‌شناسند..
این شیوه معاری ایران دارای دو دوره می باشد:
۱- دوره اول: از زمان قراقویونلوها تا زمان افشاریان که مهمترین دوره مربوط به صفویان می باشد.
۲- دوره دوم: از زمان افشاریان تا زمان محمد شاه قاجار که به دوره پسرفت (انحطاط) شهرت دارد.
از جمله بناهای ساخته شده به این سبک میتوان میدان نقش جهان اصفهان و شیخ لطف الله اصفهان، کاخ چهلستون، مدرسه چهار باغ، مدرسه آقابزرگ، کاخ عالی قاپو در اصفهان پل خواجه در اصفهان اکثر کاروانسراهای معروف از جمله کاروانسرای امین‌آباد در شیراز مدرسه خان، گنجعلی خان را نام برد.
مهم ترین ویژگی های سبک معماری اصفهانی:
- استفاده از اشکال هندسی ساده و خط‌های شکسته
- ساده‌سازی طرح‌ها با استفاده از اشکال چهارگوش مربع و مستطیل
- سادگی در نمای بیرونی ساختمان
- کاهش در نمای پیش‌آمدگی و پس‌رفتگی ساختمان
معماری معاصر ایران
معماری معاصر ایران، شامل معماری ایرانی از سال ۱۳۰۰ خورشیدی یعنی اواخر دوره قاجار تا به امروز میشود. این سبک معماری با تاثیری پذیری از معماری مدرن همزمان با آشنایی گسترده ایرانیان از طریق سفرنامه‌ها، عکس‌ها و کارت پستال با «معماری اروپایی» آغاز میشود که اولین اثرات آن ایجاد بنا های اشرافی دوره قاجاری و سپس بناهای تجملاتی در میان قشر مرفه اجتماعی شد.
تأثیرپذیری از معماری اروپا ، استفاده های فضایی در معماری قاجار را نسبت به سبک‌های سنتی ایرانی متحول کرد و فضاها به گشایش و سبکی متنوع تر در قیاس با الگوهای معماری سنتی رسیدند. چنانچه میتوان ساخت بناهای مهمی، از جمله مسجد و مدرسه سپهسالار و مجلس شورای ملی در سال ۱۲۴۳ خورشیدی بدست ممتحن‌الدوله به عنوان نخستین معمار تعلیم دیده ایرانی در اروپا را نام برد
در دوره پهلوی اول بدنبال تاثیر دولت از معماری مدرن و استفاده از معماران اروپایی، رویکرد جدیدی در برابر معماری سنتی ایرانی پدیدار شد. بزرگ‌ترین هدف معماران این عصر تغییر روش‌های ساخت و ساز به شیوه‌های روز دنیا و ترویج معماری مدرن بدنبال تحولات معماری مدرن اروپا در معماری سنتی ایران بود. استفاده از مصالح جدید به ویژه بتن، فولاد و شیشه و روش‌های نوآورانه در اجرای سازه و طراحی مدرن فضا از جمله بارزه های این تحولات بود . مهمترین این تغییرات، استفاده از بتن بود که امکانات ویژه ای از لحاظ سازه و زیبایی‌شناسی در اختیار معماران ایرانی می گذاشت.
همچنین تاسیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۹ و تدریس معماری اروپایی باعث پیدایش اولین نسل معماران معاصر ایرانی که همگی تحصیل‌کرده اروپا بودند، شد که از تأثیرگذارترین گروه در شکل گیری اصول و مفاهیم معماری مدرن در ایران بودند.
از عوامل دیگر گسترش معماری مدرن، آغاز ساخت و ساز شهرک‌ها و ساختمان های مسکونی در سال‌های دهه بیست و سی خورشیدی بود. تا اواسط دهه ی بیست شمسی (1320) ، ساخت ساختمان های مسکونی در شهرها و روستاها عموما به روش سنتی و با استفاده از مصالح بومی از قبیل خشت، چوب و کاهگل انجام میگرفت. اما از پایان جنگ جهانی دوم به بعد، جنبش جدید معماری برای ساخت واحدهای مسکونی جدید آغاز شد که در آنها از مصالحی مانند آجر، تیرآهن و بتن استفاده میشد. تا سال ۱۳۳۵ این سبک از ساخت چهل و چهار درصد بافت شهرری را تشکیل می‌داد و تا سال ۱۳۴۵ این نسبت به پنجاه و شش درصد ارتقا پیدا کرد.
در نتیجه عوامل ذگر شده، گرایش به معماری مدرن از طریق ساخت خانه‌ها و مجتمع‌های مسکونی در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ خورشیدی، در اوج خود بود.
ساختار معماری معاصر
در یک تعرق ساده و کلی هدف معماری معاصر استفاده بیشتر از خطوط منحنی به جای خطوط مستقیم است.
استفاده از خطوط منحنی بر خلاف خطوط مستقیم، فضاهایی ایجاد میکند که صرفاً مکعبی شکل نیستند؛ بنابراین، در معماری معاصر فرد ساختمان را به اشکال گرد میبیند. معماری معاصر اگر هم از خطوط مستقیم استفاده کند و واحد حجم را مکعب بگیرد، این مکعب‌ها را به روشهایی گرد هم می‌آورد تا ترکیب متمایزی از حجم‌ها بالاخص حجم های غیر مکعبی خلق شود. این ترکیب نیز همانند اشکال گرد، ایجاد فضاهای داخلی با طرح بندی های متمایز را ممکن میکند.
انواع سبک های معاصر ایرانی
سبک ملی
سبک ملی در پی کاوش هویت ملی و بازگرداندن سنت‌های معماری ایران باستان از سوی حکومت رضاشاه بوجود آمد و حمایت شد. سبک ملی معتقد بود، معماری سنتی ایران جوابگوی نیازهای متجدد ساختمانی نیست و در برابر معماری اروپا تکنیک مدرن مناسب برای پاسخگویی به نیازهای جدید را داشت. از این رو با حفظ ظاهر اروپایی بناها، عناصر معماری ایران را با آن آمیختند و سبکی متمایز، خلق کردند
رضا شاه به باستان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی که در ایران مشغول کار بودند، وادار می‌کرد تا در معماری باستانی ایران مطالعه کنند و حاصل را در خدمت سبک ملی و معماری بناهای رضاشاهی قرار دهند.
قلیچ باغلیان، کریم طاهرزاده بهزاد، نیکلای مارکف و آندره گدار بناهایی با سبک ملی از جمله سردر وزارت خارجه را بوجود آوردند.
معماری شبه مدرنیستی ایران
در دوره محمدرضا پهلوی، جریان‌های متعدد معماری، جای خود را به جریان غالب و تأثیرگذار معماری مدرن داد. معماری مدرن شکل گرفته در این دوره عمدتاً از جانب معماران خارجی چون گابریل گورکیان، وارطان هوانسیان، پل آبکار و رولان مارسل دوبرول و اندیشه‌های جریان‌ساز اروپایی از جمله سبک بین‌المللی، مدرسه باوهاوس، کارهای لو کوربوزیه، فرانک لوید رایت و … حمایت میشد و ماحصل آن صورت ایرانی معماری مدرن بود که «شبه مدرنیستی» نامگذاری گردید. معماری این افراد تحت تأثیر معماری مدرن مکتب وین، معماری اکسپرسیونیست آلمان قبل از دهه سی میلادی و آرت نووی فرانسه بود.
این سبک برخلاف معماری مدرن که سعی در نزدیک ساختن فضاهای عمومی و خصوصی دارد، مانند نمونه‌های گذشته معماری ایران از قواعد جدایی فضاهای عمومی و از خصوصی تبعیت میکند. در دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی، معمارانی چون لطیف ابوالقاسمی، فرامرز شریفی، مهدی علیزاده و ایرج کلانتری دست به تجربیاتی زدند که تا حدودی متأثر از معماری مدرن ولی درآمیخته با حال و هوای معماری ایرانی بود و از این رو «شبه مدرنیستی» شمرده میشد.
از جمله بناهای این سبک معماری میتواهن به ساختمان موسوم به «جیپ» در منطقه ۱۲ تهران اشاره کرد
سبک معماری تاریخ‌گرا و بوم‌گرا
معماری تاریخ‌گرا به عنوان جریانی موازی با سبک معماری شبه مدرنیستی ایران، بین دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ خورشیدی شکل گرفت و تحت تأثیر جریانات روشنفکری ایران در آن دهه‌ها بود
این سبک خواستار بازآوردن یا تداوم رسوم و باورهای فرهنگ بومی است. بوم‌گرایی در باورهایی همچون مقاومت در برابر فرهنگ غیرخودی، ارج نهادن به هویت اصیل قومی و بازگشت به سنت فرهنگی بکر بومی ریشه دارد.
طراحی و ساخت موزه هنرهای معاصر تهران در سال ۱۳۵۶ خورشیدی به طراحی کامران دیبا با الهام از بادگیرهای کویری ایران ، نمونه ای از این سبک معماری معاصر است
معماری ایران پس از انقلاب اسلامی
معماری بعد از انقلاب اسلامی ایران، طیف وسیعی از گرایش‌ها و جنبش‌های هنری را شامل میشود و سعی در سوق دادن معماری ایران به سوی هویتی آزاد دارد. گرایش اصلی معماران ایرانی در دو دهه بعد از انقلاب در ساختمان‌هایی که زیر نظر دولت به اجرا می‌رسیدند ، معماری در راستای میراث فرهنگی و معماری سنتی ایرانی بوده‌است .
این معماران تحت تأثیر جنبش پست مدرنیسم کلاسیک در صدد ایجاد چهره ای جدید از معماری معاصر شدند. در این مدت، سبکی که از طرف دولت حمایت شده، نیز گرایش به معماری ایرانی-اسلامی بوده‌است. این گرایش عمدتاً در بناهای مهم دولتی که پشتیبان آنها ارگان‌های دولتی بوده، نمود یافته است. عمده دغدغه معماران پس از انقلاب، آشتی دادن سنت با مباحث و تحولات معماری مدرن بوده که این خصوصیت بیشتر در کارها و اندیشه‌های فارغ‌التحصیلان دانشگاه تهران دیده میشود. تا حدی که این فعالیت به خاطر حمایت‌های چند وجهی سران و دولت های نظام جمهوری اسلامی، پر رنگ تر از معماران معاصر پیشگام در این زمینه است.
در نهایت امروزه معماران جوان ایران، در زمینه‌های فراتری فعالیت می‌کنند از جمله خصوصیات معماری آنان گرایش به کامپیوتر و رسانه است که آموزش autocad میتواند در نیل به این هدف بسیار موثر باشد. این نسل از معماری از طرفی با فرار از کلیشه ی ترکیب مدرن با معماری سنتی و همینطور همسو با جریانات معماری غرب، تمایل به نوگرایی از معماری مدرن دارند و از این رو میتوان آنان را نئو مدرن دانست.
